Acerca de
Niezwykła historia Yerba Mate w Polsce
Jak Jezuici z Paragwaju dbali o swój yerbowy monopol? Jak w XIX wieku reklamowano mate? Jak w 1891 roku przyrzÄ…dzano z niej pożywnÄ… zupÄ™[!]? Zapraszamy do lektury!
Popularność Yerba Mate już dawno przekroczyÅ‚a oceany i dotarÅ‚a do Europy. Szczególnie w Polsce dobrze siÄ™ zadomowiÅ‚a, bijÄ…c wszelkie rekordy. Widzimy to, gdy wejdziemy na Trendy Google. Mimo że Polska nie jest krajem, w którym tradycyjnie pija siÄ™ mate, znajduje siÄ™ ona na trzecim lub czwartym miejscu pod wzglÄ™dem czÄ™stotliwoÅ›ci wyszukiwania hasÅ‚a „yerba mate” w Google. To dowód na szczególnÄ… popularność Yerba Mate w Polsce.
Ale czy jej polska historia jest nam dokładnie znana?
Polska Zachodnia, nr 40, Katowice 1931
Przez kilka lat istnienia Polskiego Internetowego Muzeum Yerba Mate, natrafiÅ‚em na wiele ciekawych publikacji. OpiszÄ™ Wam w skrócie efekty mojej pracy, czyli nieznanÄ… historiÄ™ Yerba Mate, którÄ… znajdziecie na stronach Muzeum.
W pierwszym, najstarszym materiale widzimy opis naukowy Yerba Mate z Cesarskiego Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie z 1822. Dowiadujemy siÄ™ z niego, że Jezuici z Paragwaju jako pierwsi sprowadzili Yerba Mate do Europy i, co ciekawe, sprzedawali jÄ… pokruszonÄ…, aby nie rozpoznano, z jakiej pochodzi roÅ›liny. Dbali w ten sposób o swój monopol.
Dowiemy się też, że do picia używano bombilli i okutych w srebro naczynek. Wszystko to napisane w pięknym, dawnym języku polskim. Dodać należy, że w tym czasie Wilno należało do Imperium Rosyjskiego, a w mieście mieszkał wtedy Adam Mickiewicz.
​
Przez kolejne lata w polskojÄ™zycznych podrÄ™cznikach, encyklopediach, czasopismach i książkach podróżniczych również znajdziemy wzmianki i opisy Yerba Mate. Niektóre bardzo ciekawe np. w 1855 i 1857 opisywano niezwykÅ‚y sposób picia Yerba Mate w Chile w naczyniach krysztaÅ‚owych wsadzanych do misy/wazy plecionej/karbowanej.
Należy wspomnieć, że od najdawniejszych czasów na Yerba Mate mówiÅ‚o siÄ™ w Polsce, że jest to herbata, co nie powinno dziwić, gdyż wszelkiego rodzaju napary do dzisiaj nazywa siÄ™ herbatÄ…, np. herbata lipowa, owocowa, miÄ™towa. Zawsze uważano yerbÄ™ za zamiennik herbaty chiÅ„skiej, z którÄ… prowadzona byÅ‚a rywalizacja.
Jak pierwsza Yerba Mate trafiÅ‚a do polskich sklepów
Opis pierwszej próby wprowadzenia Yerba Mate do sprzedaży na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim znajdziemy w pamiÄ™tnikach Edmunda Sebastiana WoÅ›-Saporskiego ( Edmund Zaporski ) wydanych w 1939 roku. Przeczytamy tam o staraniach jego przyjaciela Teofila Rudzkiego, który w latach 1882-1884 prężnie reklamowaÅ‚ ten nowy dla Polaków produkt.
Zobaczmy, jak próbowaÅ‚ przekonywać do jego zakupu i jak wyglÄ…daÅ‚a pierwsza polska etykieta z opakowania Yerba Mate:
Kurjer Warszawski, nr 131b, Warszawa, 30 maja 1883
Kurjer Warszawski, nr 196a, Warszawa, 3 sierpnia 1883
Pierwsza etykieta Yerba Mate z 1884 roku
Zobaczmy też opis trzech rodzajów mate, jakie byÅ‚y w sprzedaży. InteresujÄ…cy jest fakt, że do zaparzania mate używano samowarów.
Kurjer Warszawski, nr 42, 11 lutego 1884
W takich samowarach przygotowywano yerba mate w dawnej Polsce?
Znajdziemy również fantastyczny artykuÅ‚ przeciwników pana Teofila:
Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuki, nr 7, 1884
Po kilku latach walki, gdy yerba zaczynaÅ‚a osiÄ…gać sporÄ… popularność, rzÄ…d rosyjski wysokimi cÅ‚ami udaremniÅ‚ wysiÅ‚ki Teofila Rudzkiego, który zmuszony byÅ‚ zakoÅ„czyć swojÄ… dziaÅ‚alność. CiekawostkÄ… jest to, co czytamy w 1900 i 1901, że pan Saporski wysÅ‚aÅ‚ drzewka Yerba Mate do Warszawy, a jedno można byÅ‚o oglÄ…dać w warszawskim ogrodzie botanicznym. To byÅ‚a pierwsza próba wprowadzenia brazylijskiej Yerba Mate na ziemie polskie. Wszystkie próby dotyczyÅ‚y wÅ‚aÅ›nie yerby brazylijskiej, czÄ™sto uprawianej przez Polaków, którzy wyemigrowali do Brazylii.
Emigracja Polaków do Argentyny również byÅ‚a spora jednak mniej o niej pisano w prasie polskiej. Tam również nasi rodacy zajmowali siÄ™ uprawÄ… i produkcjÄ… yerba mate. Nie spotkaÅ‚em jednak opisów żadnych prób sprowadzania argentyÅ„skiej yerby do Polski. NajsÅ‚awniejszym polskim emigrantem do Argentyny byÅ‚ Jan Szychowski, którego yerba marki Amanda jest obecna i popularna do dziÅ› na caÅ‚ym Å›wiecie. Jego historia jednak jest bardziej znana, wiÄ™c nie bÄ™dÄ™ siÄ™ tu o niej rozpisywaÅ‚.
Czy za drugim razem poszło lepiej?
W materiaÅ‚ach z 1896 roku przeczytamy o drugiej próbie wprowadzenia Yerba Mate na polski rynek, tym razem na terenach pod zaborem Austriackim – Galicji. PróbÄ™ tÄ… podjęło Polskie Towarzystwo Handlowo-Geograficzne ze Lwowa, a jej gÅ‚ówny magazyn znajdowaÅ‚ siÄ™ w ZwiÄ…zku Handlowym KóÅ‚ek Rolniczych i Sklepików Wiejskich. W tym czasie Yerba Mate mocno reklamowano w prasie lwowskiej i krakowskiej. Widzimy też, że yerba ta pochodzi z plantacji pana Onufrego Flizikowskiego w brazylijskiej Paranie.
Pionier, Kraków, GrudzieÅ„ 1896
W materiaÅ‚ach z 1898 roku przeczytamy o paragwajskim, bezdymnym sposobie produkcji Yerba Mate, wprowadzanym do Parany i o innowacyjnym projekcie bezdymnego pieca Polaka – pana MazgaÅ‚Å‚y. Przeczytamy, że pierwsza Yerba Mate, która trafiÅ‚a do Galicji w 1895 (zabór Austriacki) byÅ‚a przydymiona, co zraziÅ‚o pierwszych kupujÄ…cych. OpiniÄ™ miaÅ‚a poprawić Yerba Mate pozbawiona dymu, ale czy siÄ™ to udaÅ‚o?
Yerba Mate, podobnie jak i fakt masowej emigracji do Brazylii, nie spotykaÅ‚a siÄ™ jednak z powszechnÄ… aprobatÄ…, o czym możemy przeczytać w 1907 roku. W tym czasie dużo przeczytamy o tym, że Yerba Mate trudno siÄ™ uprawia i o przewadze Brazylii, która miaÅ‚a jej dużo dziko rosnÄ…cej w swoich puszczach. Praktycznie każda ilość produkowanej Yerba Mate znajdowaÅ‚a zbyt. Szczególnie Argentyna miaÅ‚a na niÄ… duże zapotrzebowanie, a że w kraju tym nie rosÅ‚a ona dziko lub byÅ‚o jej bardzo maÅ‚o, to uzależniÅ‚a siÄ™ od zakupów z Brazylii i Paragwaju. Do czasu…
W 1923 przeczytamy już o sztucznych plantacjach Yerba Mate. DziÄ™ki nim Argentyna, miaÅ‚aby stać siÄ™ samowystarczalna. Zarówno w Brazylii, jak i w Argentynie, spora część upraw Yerba Mate należaÅ‚a do polskich emigrantów. CzÄ™sto potem przeczytamy o utarczkach miÄ™dzy tymi paÅ„stwami zwiÄ…zanymi z handlem yerbÄ….
Dalsze próby udomowienia yerby w Polsce i eksperymenty z fermentacjÄ… suszu
Ciekawe wzmianki znajdujemy w roku 1911 opisujÄ…ce księżnÄ… MariÄ™ LubomirskÄ…, która zamierzaÅ‚a wprowadzić Yerba Mate do Austrii, a może też i znowu na polskie tereny zaboru austriackiego. Niestety brak informacji o rezultatach jej staraÅ„.
W 1909 i 1920 roku czytamy, że cÅ‚o austriackie w Galicji również uderzyÅ‚o w Yerba Mate. Przeczytamy też, że poseÅ‚ Andrzej Åšredniawski w 1911 roku zgÅ‚osiÅ‚ w parlamencie wiedeÅ„skim wniosek o obniżenie tego cÅ‚a, ale bez powodzenia.
W 1912 zaÅ› przeczytamy o kolejnych staraniach dr-a StanisÅ‚awa KÅ‚obukowskiego chcÄ…cego zapoznać Polaków z Yerba Mate i o ciekawej, przefermentowanej jej czarnej wersji, podobnej do herbaty chiÅ„skiej, która mogÅ‚aby być bardziej przystÄ™pna Europejczykom. W 1917 i 1927 przeczytamy o tym, że czarna Yerba Mate nazywa siÄ™ „Tupy”, tak jak plemiÄ™ Indian brazylijskich i produkowana jest w Paranie przez Onufrego Flizikowskiego. ByÅ‚a to bardzo tajemnicza yerba i wiemy o niej niewiele. Czy dotarÅ‚a do Polski? Nie wiadomo. Niedawno widziaÅ‚em w jakimÅ› sklepie z herbatami Yerba Mate fermentowanÄ…, brÄ…zowÄ…, ale nie udaÅ‚o mi siÄ™ jej spróbować. Ciekawe, czy ta dawna czarna yerba byÅ‚a do niej podobna.
Gazeta Polska w Brazylii, nr 98, Kurytyba, 28.12.1917
W 1912 roku w Poznaniu można byÅ‚o kupić butelkowany napój sprowadzany z Niemiec na bazie wywaru z Yerba Mate o nazwie Sekt-Bronte. ReklamÄ™ jego możecie zobaczyć poniżej. ByÅ‚ to pierwowzór znanego obecnie napoju Club-Mate. PoznaÅ„ znajdowaÅ‚ siÄ™ wtedy pod zaborem pruskim i jest to jedyny kontakt Polaków z mate w tym zaborze do którego dotarÅ‚em.
Reklama napoju Sekt-Bronte; pierwowzór znanego obecnie napoju Club-Mate
W 1918 roku Polska odzyskaÅ‚a niepodlegÅ‚ość. Czy Yerba Mate znowu trafiÅ‚a do naszego kraju? Ciekawa jest informacja z 1926 roku o przekazaniu przez rzÄ…d brazylijski 100 kilogramów yerby dla polskiego wojska.
Trzecia i zarazem największa ekspansja Yerba Mate
W 1929 roku pierwszy raz przeczytamy o Konsulu Honorowym Brazylii w Katowicach. Paulo Gerechter, bo o nim mowa zainteresowaÅ‚ siÄ™ sprowadzeniem Yerba Mate do Polski, co z powodzeniem uczyniÅ‚. Tak zaczyna siÄ™ trzeci okres dużej popularyzacji Yerba Mate w Polsce. Okres bardzo bogaty w reklamy prasowe w caÅ‚ym kraju, a szczególnie na ÅšlÄ…sku.
Polska Jutrzejsza Gospodarcza, nr 32, Katowice 1934
Na Targach Katowickich rozdawano próbki, a w Katowickim kinie Rialto puszczano film naukowy o produkcji Yerba Mate w Paranie. Paulo Gerechter zaÅ‚ożyÅ‚ firmÄ™ Polsko – Brazylijskie Towarzystwo dla Importu „Herva Matte” z siedzibÄ… w Gdyni, którÄ… potem przeniesiono do Katowic. W 1932 roku opatentowano wzór opakowania, który możemy zobaczyć poniżej.
Znaki Towarowe. Rejestracja. Wiadomości Urzędu Patentowego, Warszawa, 1932
Yerba Mate sprzedawano pod markÄ… „Matte Parana” do wybuchu II Wojny Åšwiatowej z dużym powodzeniem. Propaganda (tak kiedyÅ› nazywano reklamÄ™ i nie miaÅ‚o to negatywnego znaczenia) byÅ‚a bardzo intensywna do samego koÅ„ca. ByÅ‚y również, jak zawsze gÅ‚osy przeciwne, ale to wojna zakoÅ„czyÅ‚a tÄ™ historiÄ™.
Głos Krajny, Nakło - Wyrzysk, 22.04.1939, nr 32
Podczas wojny w 1941 roku w polskiej gazecie w Londynie, opublikowano propozycję mieszania Yerba Mate ze zwykłą herbatą w celach oszczędnościowych, co mogło oznaczać, że sporo jej wtedy na wyspy sprowadzono.
CiekawostkÄ… kulinarnÄ… zwiÄ…zanÄ… z yerbÄ… jest możliwość przygotowania z niej zupy. Taki materiaÅ‚ pojawiÅ‚ siÄ™ w 1891 roku. Oryginalny przepis podajemy poniżej. Może ktoÅ› z Was próbowaÅ‚?
Kurjer Codzienny, nr 105, Warszawa, 17 kwietnia 1891
Po wojnie znowu mogliÅ›my o Yerba Mate tylko przeczytać w książkach i w opisach podróżniczych, aż do lat 90. Wtedy wszystko siÄ™ zmieniÅ‚o…
O tym i o wielu jeszcze ciekawych rzeczach przeczytacie na stronach Polskiego Internetowego Muzeum Yerba Mate (zobacz).