top of page

Acerca de

Niezwykła historia Yerba Mate w Polsce

Jak Jezuici z Paragwaju dbali o swój yerbowy monopol? Jak w XIX wieku reklamowano mate? Jak w 1891 roku przyrzÄ…dzano z niej pożywnÄ… zupÄ™[!]? Zapraszamy do lektury!

Popularność Yerba Mate już dawno przekroczyÅ‚a oceany i dotarÅ‚a do Europy. Szczególnie w Polsce dobrze siÄ™ zadomowiÅ‚a, bijÄ…c wszelkie rekordy. Widzimy to, gdy wejdziemy na Trendy Google. Mimo że Polska nie jest krajem, w którym tradycyjnie pija siÄ™ mate, znajduje siÄ™ ona na trzecim lub czwartym miejscu pod wzglÄ™dem czÄ™stotliwoÅ›ci wyszukiwania hasÅ‚a „yerba mate” w Google. To dowód na szczególnÄ… popularność Yerba Mate w Polsce.

Ale czy jej polska historia jest nam dokładnie znana?

1931.jpg

Polska Zachodnia, nr 40, Katowice 1931

Przez kilka lat istnienia Polskiego Internetowego Muzeum Yerba Mate, natrafiÅ‚em na wiele ciekawych publikacji. OpiszÄ™ Wam w skrócie efekty mojej pracy, czyli nieznanÄ… historiÄ™ Yerba Mate, którÄ… znajdziecie na stronach Muzeum.

 

W pierwszym, najstarszym materiale widzimy opis naukowy Yerba Mate z Cesarskiego Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie z 1822. Dowiadujemy siÄ™ z niego, że Jezuici z Paragwaju jako pierwsi sprowadzili Yerba Mate do Europy i, co ciekawe, sprzedawali jÄ… pokruszonÄ…, aby nie rozpoznano, z jakiej pochodzi roÅ›liny. Dbali w ten sposób o swój monopol.

Dowiemy się też, że do picia używano bombilli i okutych w srebro naczynek. Wszystko to napisane w pięknym, dawnym języku polskim. Dodać należy, że w tym czasie Wilno należało do Imperium Rosyjskiego, a w mieście mieszkał wtedy Adam Mickiewicz.

​

Przez kolejne lata w polskojÄ™zycznych podrÄ™cznikach, encyklopediach, czasopismach i książkach podróżniczych również znajdziemy wzmianki i opisy Yerba Mate. Niektóre bardzo ciekawe np. w 1855 i 1857 opisywano niezwykÅ‚y sposób picia Yerba Mate w Chile w naczyniach krysztaÅ‚owych wsadzanych do misy/wazy plecionej/karbowanej.

 

Należy wspomnieć, że od najdawniejszych czasów na Yerba Mate mówiÅ‚o siÄ™ w Polsce, że jest to herbata, co nie powinno dziwić, gdyż wszelkiego rodzaju napary do dzisiaj nazywa siÄ™ herbatÄ…, np. herbata lipowa, owocowa, miÄ™towa. Zawsze uważano yerbÄ™ za zamiennik herbaty chiÅ„skiej, z którÄ… prowadzona byÅ‚a rywalizacja.

Jak pierwsza Yerba Mate trafiÅ‚a do polskich sklepów

Opis pierwszej próby wprowadzenia Yerba Mate do sprzedaży na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim znajdziemy w pamiÄ™tnikach Edmunda Sebastiana WoÅ›-Saporskiego ( Edmund Zaporski ) wydanych w 1939 roku. Przeczytamy tam o staraniach jego przyjaciela Teofila Rudzkiego, który w latach 1882-1884 prężnie reklamowaÅ‚ ten nowy dla Polaków produkt.

 

Zobaczmy, jak próbowaÅ‚ przekonywać do jego zakupu i jak wyglÄ…daÅ‚a pierwsza polska etykieta z opakowania Yerba Mate:

1883-yerba.jpg

Kurjer Warszawski, nr 131b, Warszawa, 30 maja 1883

1883-yerba-mate.jpg

Kurjer Warszawski, nr 196a, Warszawa, 3 sierpnia 1883

pierwsza-etykieta-1884.jpg

Pierwsza etykieta Yerba Mate z 1884 roku

Zobaczmy też opis trzech rodzajów mate, jakie byÅ‚y w sprzedaży. InteresujÄ…cy jest fakt, że do zaparzania mate używano samowarów.

1884-yerba.jpg

Kurjer Warszawski, nr 42, 11 lutego 1884

Image by Evgeni Tcherkasski

W takich samowarach przygotowywano yerba mate w dawnej Polsce?

Znajdziemy również fantastyczny artykuÅ‚ przeciwników pana Teofila:

Artykul-przeciwnikow-yerby.jpg

Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuki, nr 7, 1884

Po kilku latach walki, gdy yerba zaczynaÅ‚a osiÄ…gać sporÄ… popularność, rzÄ…d rosyjski wysokimi cÅ‚ami udaremniÅ‚ wysiÅ‚ki Teofila Rudzkiego, który zmuszony byÅ‚ zakoÅ„czyć swojÄ… dziaÅ‚alność. CiekawostkÄ… jest to, co czytamy w 1900 i 1901, że pan Saporski wysÅ‚aÅ‚ drzewka Yerba Mate do Warszawy, a jedno można byÅ‚o oglÄ…dać w warszawskim ogrodzie botanicznym. To byÅ‚a pierwsza próba wprowadzenia brazylijskiej Yerba Mate na ziemie polskie. Wszystkie próby dotyczyÅ‚y wÅ‚aÅ›nie yerby brazylijskiej, czÄ™sto uprawianej przez Polaków, którzy wyemigrowali do Brazylii.

 

Emigracja Polaków do Argentyny również byÅ‚a spora jednak mniej o niej pisano w prasie polskiej. Tam również nasi rodacy zajmowali siÄ™ uprawÄ… i produkcjÄ… yerba mate. Nie spotkaÅ‚em jednak opisów żadnych prób sprowadzania argentyÅ„skiej yerby do Polski. NajsÅ‚awniejszym polskim emigrantem do Argentyny byÅ‚ Jan Szychowski, którego yerba marki Amanda jest obecna i popularna do dziÅ› na caÅ‚ym Å›wiecie. Jego historia jednak jest bardziej znana, wiÄ™c nie bÄ™dÄ™ siÄ™ tu o niej rozpisywaÅ‚.

Czy za drugim razem poszło lepiej?

W materiaÅ‚ach z 1896 roku przeczytamy o drugiej próbie wprowadzenia Yerba Mate na polski rynek, tym razem na terenach pod zaborem Austriackim – Galicji. PróbÄ™ tÄ… podjęło Polskie Towarzystwo Handlowo-Geograficzne ze Lwowa, a jej gÅ‚ówny magazyn znajdowaÅ‚ siÄ™ w ZwiÄ…zku Handlowym KóÅ‚ek Rolniczych i Sklepików Wiejskich. W tym czasie Yerba Mate mocno reklamowano w prasie lwowskiej i krakowskiej. Widzimy też, że yerba ta pochodzi z plantacji pana Onufrego Flizikowskiego w brazylijskiej Paranie.

1896-Pionier.jpg

Pionier, Kraków, GrudzieÅ„ 1896

W materiaÅ‚ach z 1898 roku przeczytamy o paragwajskim, bezdymnym sposobie produkcji Yerba Mate, wprowadzanym do Parany i o innowacyjnym projekcie bezdymnego pieca Polaka – pana MazgaÅ‚Å‚y. Przeczytamy, że pierwsza Yerba Mate, która trafiÅ‚a do Galicji w 1895 (zabór Austriacki) byÅ‚a przydymiona, co zraziÅ‚o pierwszych kupujÄ…cych. OpiniÄ™ miaÅ‚a poprawić Yerba Mate pozbawiona dymu, ale czy siÄ™ to udaÅ‚o?

Yerba Mate, podobnie jak i fakt masowej emigracji do Brazylii, nie spotykaÅ‚a siÄ™ jednak z powszechnÄ… aprobatÄ…, o czym możemy przeczytać w 1907 roku. W tym czasie dużo przeczytamy o tym, że Yerba Mate trudno siÄ™ uprawia i o przewadze Brazylii, która miaÅ‚a jej dużo dziko rosnÄ…cej w swoich puszczach. Praktycznie każda ilość produkowanej Yerba Mate znajdowaÅ‚a zbyt. Szczególnie Argentyna miaÅ‚a na niÄ… duże zapotrzebowanie, a że w kraju tym nie rosÅ‚a ona dziko lub byÅ‚o jej bardzo maÅ‚o, to uzależniÅ‚a siÄ™ od zakupów z Brazylii i Paragwaju. Do czasu…

W 1923 przeczytamy już o sztucznych plantacjach Yerba Mate. DziÄ™ki nim Argentyna, miaÅ‚aby stać siÄ™ samowystarczalna. Zarówno w Brazylii, jak i w Argentynie, spora część upraw Yerba Mate należaÅ‚a do polskich emigrantów. CzÄ™sto potem przeczytamy o utarczkach miÄ™dzy tymi paÅ„stwami zwiÄ…zanymi z handlem yerbÄ….

Dalsze próby udomowienia yerby w Polsce i eksperymenty z fermentacjÄ… suszu

Ciekawe wzmianki znajdujemy w roku 1911 opisujÄ…ce księżnÄ… MariÄ™ LubomirskÄ…, która zamierzaÅ‚a wprowadzić Yerba Mate do Austrii, a może też i znowu na polskie tereny zaboru austriackiego. Niestety brak informacji o rezultatach jej staraÅ„.

 

W 1909 i 1920 roku czytamy, że cÅ‚o austriackie w Galicji również uderzyÅ‚o w Yerba Mate. Przeczytamy też, że poseÅ‚ Andrzej Åšredniawski w 1911 roku zgÅ‚osiÅ‚ w parlamencie wiedeÅ„skim wniosek o obniżenie tego cÅ‚a, ale bez powodzenia.

 

W 1912 zaÅ› przeczytamy o kolejnych staraniach dr-a StanisÅ‚awa KÅ‚obukowskiego chcÄ…cego zapoznać Polaków z Yerba Mate i o ciekawej, przefermentowanej jej czarnej wersji, podobnej do herbaty chiÅ„skiej, która mogÅ‚aby być bardziej przystÄ™pna Europejczykom. W 1917 i 1927 przeczytamy o tym, że czarna Yerba Mate nazywa siÄ™ „Tupy”, tak jak plemiÄ™ Indian brazylijskich i produkowana jest w Paranie przez Onufrego Flizikowskiego. ByÅ‚a to bardzo tajemnicza yerba i wiemy o niej niewiele. Czy dotarÅ‚a do Polski? Nie wiadomo. Niedawno widziaÅ‚em w jakimÅ› sklepie z herbatami Yerba Mate fermentowanÄ…, brÄ…zowÄ…, ale nie udaÅ‚o mi siÄ™ jej spróbować. Ciekawe, czy ta dawna czarna yerba byÅ‚a do niej podobna.

1917.jpg

Gazeta Polska w Brazylii, nr 98, Kurytyba, 28.12.1917

W 1912 roku w Poznaniu można byÅ‚o kupić butelkowany napój sprowadzany z Niemiec na bazie wywaru z Yerba Mate o nazwie Sekt-Bronte. ReklamÄ™ jego możecie zobaczyć poniżej. ByÅ‚ to pierwowzór znanego obecnie napoju Club-Mate. PoznaÅ„ znajdowaÅ‚ siÄ™ wtedy pod zaborem pruskim i jest to jedyny kontakt Polaków z mate w tym zaborze do którego dotarÅ‚em.

sekt-bronte.jpg

Reklama napoju Sekt-Bronte; pierwowzór znanego obecnie napoju Club-Mate

W 1918 roku Polska odzyskaÅ‚a niepodlegÅ‚ość. Czy Yerba Mate znowu trafiÅ‚a do naszego kraju? Ciekawa jest informacja z 1926 roku o przekazaniu przez rzÄ…d brazylijski 100 kilogramów yerby dla polskiego wojska.

 

Trzecia i zarazem największa ekspansja Yerba Mate

 

W 1929 roku pierwszy raz przeczytamy o Konsulu Honorowym Brazylii w Katowicach. Paulo Gerechter, bo o nim mowa zainteresowaÅ‚ siÄ™ sprowadzeniem Yerba Mate do Polski, co z powodzeniem uczyniÅ‚. Tak zaczyna siÄ™ trzeci okres dużej popularyzacji Yerba Mate w Polsce. Okres bardzo bogaty w reklamy prasowe w caÅ‚ym kraju, a szczególnie na ÅšlÄ…sku.

1934.jpg

Polska Jutrzejsza Gospodarcza, nr 32, Katowice 1934

Na Targach Katowickich rozdawano próbki, a w Katowickim kinie Rialto puszczano film naukowy o produkcji Yerba Mate w Paranie. Paulo Gerechter zaÅ‚ożyÅ‚ firmÄ™ Polsko – Brazylijskie Towarzystwo dla Importu „Herva Matte” z siedzibÄ… w Gdyni, którÄ… potem przeniesiono do Katowic. W 1932 roku opatentowano wzór opakowania, który możemy zobaczyć poniżej.

Znaki-Towarowe-1932-rok.jpg

Znaki Towarowe. Rejestracja. Wiadomości Urzędu Patentowego, Warszawa, 1932

Yerba Mate sprzedawano pod markÄ… „Matte Parana” do wybuchu II Wojny Åšwiatowej z dużym powodzeniem. Propaganda (tak kiedyÅ› nazywano reklamÄ™ i nie miaÅ‚o to negatywnego znaczenia) byÅ‚a bardzo intensywna do samego koÅ„ca. ByÅ‚y również, jak zawsze gÅ‚osy przeciwne, ale to wojna zakoÅ„czyÅ‚a tÄ™ historiÄ™.

stara-reklama-yerby.jpg

Głos Krajny, Nakło - Wyrzysk, 22.04.1939, nr 32

Podczas wojny w 1941 roku w polskiej gazecie w Londynie, opublikowano propozycję mieszania Yerba Mate ze zwykłą herbatą w celach oszczędnościowych, co mogło oznaczać, że sporo jej wtedy na wyspy sprowadzono.

 

CiekawostkÄ… kulinarnÄ… zwiÄ…zanÄ… z yerbÄ… jest możliwość przygotowania z niej zupy. Taki materiaÅ‚ pojawiÅ‚ siÄ™ w 1891 roku. Oryginalny przepis podajemy poniżej. Może ktoÅ› z Was próbowaÅ‚?

zupa-z-yerba-mate.jpg

Kurjer Codzienny, nr 105, Warszawa, 17 kwietnia 1891

Po wojnie znowu mogliÅ›my o Yerba Mate tylko przeczytać w książkach i w opisach podróżniczych, aż do lat 90. Wtedy wszystko siÄ™ zmieniÅ‚o…

 

O tym i o wielu jeszcze ciekawych rzeczach przeczytacie na stronach Polskiego Internetowego Muzeum Yerba Mate (zobacz).

bottom of page